نوروز ۱۴۰۱ روزنو، سال نو، قرن نو

نوروز امسال نوید آغاز قرن پانزدهم هجری خورشیدی هم هست. با کوله باری از تجربیات تلخ و شیرین و در دوره میان سالی پا به قرن جدید می گذارم. به گمانم برای جلوگیری از تکرار خطاها و اشتباهات و خروج از حلقه های بی حاصل و توانمندی برای تجزیه و تحلیل های ارزشمند و متناسب با شرایط روزگار نو، شایسته است همه ما از فرصت نوروز برای مطالعه و بررسی تاریخ معاصر با بهره گیری از منابع قابل اتکا و علمی زمان ویژه اختصاص دهیم. درک درست از آنچه در امروز ما و جهان می گذرد و پیش بینی منطقی از آینده تحولات در عرصه ملی و بین المللی لازمه یک زیست خردمندانه و انسانیست.

پیشنهاد نوروزی من برای بررسی تاریخ معاصر ایران مطالعه کتاب “کودتا” اثر پژوهشگر ایرانی” یرواند آبراهامیان” است.

این کتاب بر اساس نگاه دقیق و مبتنی بر پژوهشگری حرفه ای و علمی بر تاریخ معاصر ایران نگاشته شده و درک بسیاری از موضوعاتی که امروز با آن مواجه هستیم را برای ما هموارتر می کند.

خوشبختانه نسخه الکترونیکی و کتاب صوتی این اثر هم با کیفیت مناسب در دسترس علاقه مندان قراردارد.

درباره کتاب کودتا اثر یرواند آبراهامیان

کودتا اثر یرواند آبراهامیان کتابی است که درباره‌ی کودتایی نوشته‌شده است که حتماً نام آن به گوش همه‌ی ما خورده است. کودتایی که سال ۱۳۳۲ رخ داد و طی آن دولت دکتر مصدق سرنگون شد و حکومت محمدرضا پهلوی شکل استبدادی به خود گرفت. کتاب کودتا با گاه‌شماری آغازشده است که در آن وقایع سیاسی مهم ایران از امضای عهدنامه‌ی ننگین دارسی در سال ۱۲۸۰ شمسی یا ۱۹۰۱ میلادی تا شهریور ۱۳۳۳ و صدور موافقت‌نامه نفتی تشکیل کنسرسیوم برای کنترل نفت ایران به شکل موردی آمده است. با نگاهی به این گاه‌شمار می‌توان به آنچه در یک دوره‌ی ۵۰۰ ساله‌ی بسیار مهم بر سر ایران آمده است، پی برد.

پس‌ازاین گاه‌شمار، پروفسور آبراهامیان فهرستی از چهره‌های شاخص و مشهوری که در کتابش به آن‌‌ها اشاره‌کرده آورده است و به‌طور مختصر به زندگی آن‌ها اشاره‌کرده است.

پس‌ازاین مقدمات پیشگفتاری بر کتاب آمده است که در آن پروفسور آبراهامیان به دلایل اختلاف میان ایران و آمریکا و تبدیل‌شدن این دو کشور به دشمنان خونی یکدیگر اشاره‌کرده و دلایل خود را درباره‌ی نگارش این کتاب آورده است. پروفسور آبراهامیان دراین‌باره می‌نویسد: «کتاب حاضر می‌خواهد از دو جنبه پنداشت عمومی ایجادشده توسط آثار قبلی را به چالش بکشد. نخست، این باور متعارف را که بریتانیا با حسن نیت وارد مذاکره شد، ایالات‌متحده تلاشی جدی برای ایفای نقش واسطه‌ی درستکار صورت داد و علت شکست مصدق در دستیابی به مصالحه هم سرسختی او بوده که ریشه‌اش همواره در سرشت روان‌شناسانه و شیعی او جست‌وجو شده …دوم آن‌که کتاب حاضر همچنین باور متعارفی را که حاکی از قرار دادن بی‌بروبرگرد و یکپارچه کودتا در چارچوب جنگ شرد- یعنی در ستیز بین شرق و غرب، بین اتحاد شوروی و امریکا، بین بلوک کمونیستی با جهان به‌اصطلاح آزاد- است به پرسش می‌کشد.»

مروری بر فصل‌های کتاب کودتا

یرواند آبراهامیان کتاب کودتا را در ۴ فصل اصلی نوشته است که عناوین آن‌ها به شرح زیر است:

۱- ملی شدن صنعت نفت

۲- مذاکرات ایران و انگلیس

۳- کودتا

۴- میراث کودتا

در پایان کتاب نیز بخشی به نام کتاب‌شناسی آمده است که در آن فهرست تمام منابع انگلیسی و فارسی‌ای که در این کتاب از آن‌ها استفاده‌شده آمده است. این مجموعه منابع به‌قدری کامل است که نه‌تنها خواننده‌ی علاقه‌مند می‌تواند از آن‌ها برای مطالعات بیشتر استفاده کند بلکه برای دانشجویان و متخصصان تاریخ که می‌خواهند درباره‌ی تاریخ اخیر ایران مطالعه کنند نیز منبع بسیار ارزشمندی به شمار می‌رود.

در بخشی از کتاب کودتا می‌خوانیم

ملی شدن زمینه‌ساز آغاز مبارزه‌ای با ماهیت بردوباخت شد. از دیدگاه مصدق و ایران، ملی شدن به معنای حاکمیت ملی و حاکمیت ملی نیز به معنای کنترل و نظارت بر اکتشاف استخراج و بهره‌برداری از نفت بود؛ اما از نظر بریتانیا و شرکت نفت انگلیس و ایران، معنای ملی شدن دقیقاً برعکس بود. این اقدام از دیدگاه آنان به مفهوم از دست دادن نظارت بر اکتشاف استخراج و بهره‌برداری از همان نفت بود. ستیزهای سیاسی معمولاً جایی برای مصالحه هم باقی می‌گذارند. اما این مناقشه فضای بسیار اندکی را باقی گذاشته بود. کنترل و نظارت یا باید – آن‌گونه که مصدق پافشاری می‌کرد – در اختیار ایران قرارمی گرفت و یا – همان‌طور که بریتانیا نیز سرسختانه تأکید می‌ورزید – باید تحت کنترل بریتانیا و یا حداقل خارج از کنترل ایران قرار می‌گرفت. اگر مناقشه بر سر تقسیم سود بین طرفین بود. امکان سازش وجود می‌داشت. بالاخره می‌شود یک کیک را به‌گونه‌ای تقسیم کرد که همگان راضی باشند. اما ازآنجاکه این مبارزه بر سر کنترل اساسی بود و نه موضوعاتی روزمره و عادی، طی ۲۸ ماه طوفانی که با اجرای ملی شدن نفت در خردادماه ۱۳۳۰ آغاز و با کودتای مردادماه ۱۳۳۲ به پایان رسید.

کاربردی‌ترین واژه برای مجموع بحران، همان «کنترل» بود. از نظر ایران، کنترل به معنای قدرت اکتشاف، تولید و صادرات نفت بود. این امر به‌نوبه خود به معنای نفوذ داشتن بر قیمت‌گذاری نفت در بازارهای جهانی بود. اما از منظر بریتانیا از دست دادن کنترل به مفهوم ناتوانی در تعیین میزان اکتشاف تولید و بهره‌برداری از نفت بود که به از دست دادن نفوذ بر قیمت‌های جهانی نفت منجر می‌شد. پیدایش سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) درنهایت موجب تغییر اختیارات در قیمت‌گذاری نفت در دهه ۱۹۷۰ ۱۳۵۰/ شد [اما] بریتانیا و شرکت نفت ایران و انگلیس و نیز دیگر هفت خواهر بزرگ نفتی، چنین دورنمایی را در اوایل دهه ۱۳۳۰۱۹۵۰/ کاملاً غیرقابل‌پذیرش می‌دانستند. به همین دلیل است که اقتصاددانان، پیدایش اوپک را خط گسستی در سده بیستم می‌دانند که دوره معاصر را از عصر ماقبل آن؛ یعنی زمانی که شرکت‌های غربی بر بازار جهانی سلطه داشتند، متمایز می‌سازد.

درباره یرواند آبراهامیان

یرواند آبراهامیان مورخ و ایران‌شناس ایرانی- ارمنی ساکن آمریکاست. یرواند آبراهامیان سال ۱۳۱۹ در تهران به دنیا آمد و در ده‌سالگی همراه پدر و مادرش به انگلستان مهاجرت کرد. او سال‌های جوانی‌اش را در این کشور گذراند و در دانشگاه آکسفورد درس خواند. آبراهامیان سال ۱۳۴۸ انگلستان را به مقصد امریکا ترک کرد و در دانشگاه کلمبیا ادامه تحصیل داد. او دکترای تاریخ خود را از این دانشگاه دریافت کرده است.

دکتر یرواند آبراهامیان به نقش مردم در سیاست بسیار علاقه‌مند است و بخش زیادی از پژوهش‌هایش را نقش مردم در وقایع تاریخی مختلف در برمی‌گیرد. تاریخ ایران از زمان انقلاب مشروطه و پس‌ازآن موضوع بیشتر پژوهش‌های یرواند آبراهامیان است. برواند آبراهامیان به‌عنوان یک ایران‌شناس بسیار معتبر در سراسر جهان شناخته می‌شود و درس‌های زیادی را در دانشگاه‌های مختلف کشور آمریکا ازجمله پرینستون، آکسفورد و نیویورک سیتی دراین‌باره ارائه کرده است. آبراهامیان از سال ۲۰۱۰ عضو فرهنگستان علوم و هنر آمریکاست.

آثار یرواند آبراهامیان منابع تاریخی بسیار قابل‌توجهی به‌حساب می‌آید. بسیاری از کتاب‌های او در ایران ترجمه و منتشرشده‌اند. ایران بین دو انقلاب مشهورترین اثر این نویسنده است که وقایع اجتماعی و سیاسی ایران در سال‌های بین وقوع انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی را در برگرفته است. «مردم در سیاست ایران»، «تاریخ ایران مدرن» و «جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران» مهم‌ترین و شاخص‌ترین آثار یرواند آبراهامیان‌اند.

ترجمه کتاب کودتا به فارسی

کتاب کودتا در ایران چند بار ترجمه و منتشرشده است. محمدابراهیم فتاحی سال ۹۱ این کتاب را برای نشر نی ترجمه کرده است. به گفته‌ی آقای فتاحی پروفسور آبراهامیان متن این کتاب را پیش از انتشار به زبان انگلیسی در اختیار ایشان قرار داده است و در ترجمه‌ی کتاب به فارسی نیز راهنمایی‌های ارزشمندی ارائه کرده است.

همچنین «عبدالرضا مهدوی» کتاب کودتا را به فارسی برگردانده است. این ترجمه را نشر البرز با عنوان «کودتا؛ مرداد ۱۳۳۲، سازمان سیا و ریشه‌های روابط کنونی ایران و آمریکا» روانه‌ی بازار کتاب ایران کرده است.

چرا باید این کتاب را خواند؟

تاریخ هر سرزمینی می‌تواند آینه‌ی آینده‌ی آن سرزمین هم باشد. وقایعی مانند کودتای ۲۸ مرداد رازهای زیادی درباره‌ی تأثیر قدرت‌های بیگانه و همین‌طور نقش تبلیغات و حتی نوعی هوچی‌گری را در شکل‌گیری جریان‌های سیاسی آشکار می‌کند. مطالعه‌ی دقیق کودتای ۲۸ مرداد می‌تواند به هرکسی که نسبت به اتفاقات سیاسی و اجتماعی اطرافش حساس و هوشمند است درس‌های زیادی بیاموزد. علاوه بر این دانشجویان تاریخ نیز می‌توانند از این کتاب برای پژوهش‌هایشان استفاده کنند، چراکه پروفسور آبراهامیان اطلاعات را به‌صورت کاملاً مستند در کتابش آورده است.